با توجّه به قانون وصول وجه چک با اصلاحات سال 1382، دارنده چک می‌تواند بعد از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک مربوط، به طرفیّت صادرکننده چک، اقدام به طرح شکایت کیفری کند.
البتّه، طرح شکایت کیفری منوط به این است که، دارنده چک مواعد شش ماهه را رعایت کرده باشد. یعنی:
- اوّلاً: ظرف شش ماه از تاریخ صدور چک، برای وصول وجه چک آن به بانک مراجعه کرده باشد؛
- ثانیاً: بعد از مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت، اقدام به طرح شکایت کیفری کند. (مادّه‌ی 11 قانون صدور چک)
بدیهی است که، شکایت کیفری فقط علیه صادرکننده چک امکان‌پذیر است. و بنابراین، علیه سایر اشخاص، یعنی؛ ضامن و ظهرنویس، نمی‌توان اقدام به شکایت کیفری کرد
از طرفی، براساس اصلاحات قانون صدور وصول وجه چک در سال 1382 ؛ چک‌های وعده دار، بدون تاریخ، سفید امضاء، مشروط، و بابت تضمین انجام معامله، فاقد جنبه کیفری اعلام شده است.
بنابراین، در صورتی که هر کدام از این موارد، اثبات شود، در آن صورت، طرح شکایت کیفری به نتیجه نخواهد رسید. چرا که، در این موارد، صادرکننده‌ی چک قابل تعقیب کیفری نیست. (مادّه 13 قانون صدور چک).
در نتیجه، اقدام به صدور چک از سوی صادرکننده و برگشت آن توسّط دارنده، در صورتی دارای اوصاف کیفری می‌باشد که، فرضاً به تاریخ روز بوده، و بدون وعده صادر شده باشد. و از طرفی، سایر شرایط نیز رعایت گردیده با اقامه‌ی دعوای مدنی از طریق تقدیم دادخواست.
دارنده چک، در هر حال، حقّ اقامه دعوا علیه صادرکننده چک را دارد. که این امر، با تقدیم دادخواست به دادگاههای عمومی حقوقی و طبق تشریفات قانون آیین دادرسی مدنی صورت می‌گیرد و عموماً دارندگان چک از این روش، به عنوان آخرین مرحله استفاده می‌کنند
چه زمانی باید چک را برگشت بزنید؟
در صورت مواجهه با یکی از موارد زیر می توانید چک را برگشت بزنید تا پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک محال علیه، امکان طرح دعوای حقوقی و کیفری داشته باشید.
- نبودن وجه نقد یا کافی نبودن آن در حساب صادر کننده چک
- صدور دستور عدم پرداخت وجه چک به بانک از طرف صاحب حساب
- تنظیم چک به صورت نادرست از قبیل عدم مطابقت امضا، اختلاف در مندرجات چک، قلم خوردگی و…
اقدام از طریق مراجع کیفری
به دلیل متعددی از جمله سرعت روند رسیدگی، کم هزینه بودن و ضمانت اجرای قوی دارندگان چک اغلب طرح شکایت کیفری را برای وصول وجه چک انتخاب می نمایند. البته باید توجه داشت که این اقدام در مواردی که در ادامه مطلب خواهند آمد امکان پذیر نیست و شاکی با طرح آن به نتیجه نخواهد رسید:
- در صورتی که چک دارای وعده باشد. چک باید به صورت نقد و بدون وعده صادر شود. زیرا چک باید همانند اسکناس وسیله پرداخت نقدی باشد. بنابراین اگر به فرض مثال، امروز چکی برای تاریخ فردا یا هفته یا ماه یا سال آینده صادر شود، صادرکننده چک مجازات کیفری نخواهد شد. زیرا این چک حقوقی است.
- هرگاه چک بابت تضمین انجام تعهد یا تضمین انجام معاملهای صادر شده باشد.
- هرگاه چک سفید امضا صادر شده باشد. یعنی اینکه صادرکننده بدون قید مبلغ، تاریخ و نام دارنده، فقط چک را امضا و ارایه کرده باشد.
- در صورتی که ثابت شود چک بدون تاریخ صادر شده است. معمولا در این گونه موارد، دارنده چک، قبل از شکایت و قبل از مراجعه به بانک، مبادرت به درج تاریخ میکند. اما چنانچه در مرجع قضایی ثابت شود صادرکننده در هنگام صدور، تاریخ چک را ننوشته است صادرکننده مسئولیت کیفری نخواهد داشت.
- هرگاه وصول وجه چک منوط به تحقق شرطی شده باشد. این شرط ممکن است در خود متن چک ذکر شده باشد یا آنکه بعدها بر اساس یک فقره قولنامه، صورتجلسه، شهادت شهود و غیره اثبات شود. به طورمثال خریدار اتومبیل، تمام یا قسمتی از مبلغ معامله را به صورت یک فقره چک صادر و در اختیار طلبکار (یعنی فروشنده) یا واسطه (بنگاه) بگذارد و شرط کند که تنها پس از انتقال سند در محضر، طلبکار حق داشته باشد به بانک مراجعه و وجه چک را وصول کند.
- هرگاه ثابت شود چک بابت معاملات نامشروع یا ربا (بهره) صادر شده است.
- هرگاه دارنده چک تا 6 ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه نکند، یا ظرف 6 ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت (یعنی برگشتی از بانک) شکایت نکند
اقدام از طریق مراجع حقوقی
در صورت وجود هر یک از موارد فوق و یا زمانیکه دارنده به هر دلیل مایل به طرح شکایت کیفری از صادرکننده نیست می تواند از طریق تقدیم دادخواست به شعب حقوقی دادگاه صالح وجه چک را از این طریق مطالبه نماید.
اقدام از طریق اجرای ثبت (اداره اجرای مفاد اسناد رسمی)
به موجب قانون ایران چک در حکم سند لازم الاجراست. بنابراین می تواند از مزایایی که قانونگذار برای سند رسمی قائل شده استفاده نماید. یکی از مهمترین این مزایا اینست که دارنده چک برای وصول وجه آن از مراجعه به دادگاههای حقوقی و کیفری بی نیاز بوده و در صورت تمایل می تواند اجرای مفاد چک را از اجرای ثبت تقاضا نماید. این روش در موارد خاصی توصیه می شود و از مزایای اصلی آن امکان ممنوع الخروج نمودن صادرکننده چک با صرف زمان کوتاه می باشد. اجرا ثبت در صورتی دستور اجرا صادر می کند که مطابقت امضاء چک با نمونه امضاء صادر کننده در بانک گواهی شده بادادگاه صالح برای مطالبه چک حقوقی.
برای پیگیری حقوقی چک باید به دادگاه حقوقی مراجعه کرد . دادگاه حقوقی صالح برای مطالبه چک، در رای وحدت روبه دیوان عالی کشور مشخص شده است . طبق رای شماره 688 مورخ 23/3/85 ، دادگاه صالح برای مطالبه چک حقوقی ، می تواند یکی از دادگاه های زیر باشد:
- دادگاه محل اقامت خوانده
- دادگاه محل صدور چک
- دادگاه محل برگشت خوردن چک
بنابراین برای مطالبه چک به شیوه حقوقی می توان به هر یک از دادگاه های نام برده شده در بالا مراجعه کرد . البته به شرطی که مبلغ چک بیشتر از 20 میلیون ریال باشد . در صورتی که مبلغ چک کمتر از این میزان باشد باید به شورای حل اختلاف صالح برای مطالبه چک ، مراجعه نمایید.
دادگاه صالح برای مطالبه چک کیفری
کسی که قصد دارد بابت صدور چک برگشتی شکایت کیفری کند ، ابتدا باید ظرف شش ماه از تاریخ صدور چک ، آن را برگشت بزند و از بانک گواهی عدم پرداخت دریافت کند . بعد از این می تواند به دادگاه صالح برای مطالبه چک کیفری مراجعه کند . دادگاه صالح برای شکایت کیفری از چک ، دادسرا و دادگاه کیفریِ محل صدور گواهی عدم پرداخت است . بنابراین هر جا چک برگشت بخورد و گواهی عدم پرداخت صادر شود ، دادگاه کیفری همان شعبه موظف به رسیدگی است.
