تعریف تصرف عدوانی
هر شئ اعم از منقول یا غیر منقول که تحت تصرف و استیلاء شخص قرار دارد نشان دهنده این است که این شئ از آن اوست و مدعی باید برای بدست آوردن و تصرف شئ که نزد دیگری می‌باشد صرفاً می‌تواند اقامه دعوی و از ادله ی اثبات دعوی در صورت وجود استفاده کند تا مرجع قضایی حکم به نفع اودهد و او را به عنوان مالک و متصرف حقیقی آن شئ یا حق بشناسد.
ید چارچوب مشخص و محدودی ندارد بلکه عامل اصلی در تشخیص آن عرف است و مفاد قاعده این است که استیلا و سلطه فرد بر شئ،مثبت مالکیت آن شخص است مگر اینکه خلاف آن ثابت شود و طبق ماده‌ی 35 ق.م تصرف به عنوان مالکیت دلیل مالکیت است مگر اینکه خلاف آن ثابت شود. و در ماده 31 ق.م که هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی‌توان بیرون کرد مگر به حکم قانون.
پس هیچ کس حق ندارد مالی را که در تصرف و اختیار دیگری است به نحو عدوان و ستم تصاحب و تصرف نماید مگر اینکه به طور قانونی این کار را انجام دهد و نمی‌تواند به وسیله‌ی قدرت شخصی، آن را از تصرف متصرف خارج سازد در غیر اینصورت غاصب محسوب می‌شود و به عنوان متصرف عدوان تحت پیگرد قرار می‌گیرد. قانون مدنی مضخص نکرده که تصرف شخص درمال باید مستقیم و بالمبا شره باشد یا اعم از بالمبا شره و با واسطه، ولی این نکته در آیین دادرسی مدنی مصوب 1318 تفسیر شده بود و ماده‌ی 745 آن قانون مقرر می‌داشت. تصرف عدوانی اعم است از اینکه بالمبا شره باشد یا به واسطه مانند تصرف قیم و وکیل ومباشر از طرفی حقوقی زا که افراد در ملک یا مال دیگری دارند باید همه به آن حقوق احترام قائل شوند مانند حق ارتفاق که مورد حمایت ق.م در ماده‌های 95 ،97، 124 قرار گرفته است و اگر احیاناً حقوق این افراد ذیحق مورد ممانعت یا مزاحمت قرار گیرد دستگاه قضایی و ضابطان سریعاً با مزاحم یا ممانع برخورد قانونی لازم را لحاظ می‌کنند که منابع این قوانین در این گونه موارد قانون مدنی(139-29)،آیین دادرسی(158-177) و حقوق جزا(693-692-691-690) می‌باشند.
دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی
موضوع دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی در مواد 158 تا 177 قانون آیین دادرسی مدنی ذکر شده است. برای تحقق عنوان آن بر اساس آنچه که در قانون آمده است، وجود سه شرط اساسی ضروری است:
1.سبق تصرف مدعی ( سابقه تصرف قبلی خواهان ) خواهان دعوا یعنی کسی که می خواهد دعوای اقامه کند بایستی حتما خودش، قبل از متصرف عدوانی، در آن مال غیر منقول متصرف بوده باشد
مثلا اگر در حال حاضر کسی منزلی را تصرف کرده و می خواهیم علیه او دعوای تصرف عدوانی اقامه کنیم، بایستی خودمان قبل از او متصرف آن منزل بوده باشیم. در اصطلاح حقوقی، به این وضعیت سبق تصرف خواهان گفته می شود.
2.لحوق تصرف مدعی‌علیه ( تصرف بعدی خوانده ) مسئله بعد این است که تصرف خوانده یعنی کسی که دعوای علیه او مطرح می کنیم، بایستی بعد از خوانده مال را تصرف کرده باشد. اگر خود خوانده هم قبل از خواهان متصرف بوده باشد، در اینصورت خواهان متصرف سابق نیست.
پس نمی تواند دعوای تصرف عدوانی را اقامه نماید صدور حکم رفع تصرف علیه کسی جائز است که تصرف او لاحق بر تصرف شاکی باشد و خوانده دعوی تصرف، باید هیچگونه تصرف قبلی در مال موضوع دعوی نداشته باشد و الا او خود نیز متصرف سابق محسوب می گردد و صدور دستور رفع تصرف علیه متصرف سابق فاقد وجاهت قانونی است.
3.عدوانی بودن تصرف ( تصرف بدون مجوز قانونی ) تصرف مذکور دراین ماده بایستی بصورت عدوانی بوده باشد. فلذا در صورتی که تصرف دیگری در مال غیر منقول دارای جنبه قانونی باشد و با رضایت صورت گرفته باشد، نمی توان آن را تصرف عدوانی دانست.
بر این اساس هرگاه شخصی متصرف ملکی باشد و دیگری بدون مجوز قانونی یا با قهر و غلبه، ملک را به تصرف خود در‌آورد متصرف قبلی می‌تواند با مراجعه به دادگاه حقوقی و طرح دعوای رفع روش های تصرف عدوانی نسبت به باز پس گیری ملک خود از متصرف اقدام کند
یکی از ویژگی‌های مهمی که در خصوص دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، این است که خواهان دعوا نیازی به اثبات مالکیت خود نداشته و تنها با اثبات تصرف قبلی در ملک می‌تواند اقدام به طرح دعوا علیه متصرف عدوانی کند. البته مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به انــدازه‌ای بـاشـد کـه او در عرف مـتصرف شناخته شود.
اگر متصرف عدوانی، مالک ملک بوده و برای احقاق حق خود اقدام به تصرف عدوانی ملک کرده باشد، قانون این اجازه را به متصرف ملک داده است تا با طرح دعوا و اثبات تصرف قبلی خود، رفع تصرف عدوانی را از دادگاه درخواست کند.
یکی از ویژگی‌های مهم احکام رفع تصرف عدوانی، اجرای فوری رای دادگاه است و بر اساس قانون تجدیدنظر خواهی مانع اجرای حکم نیست و رای دادگاه مبنی بر رفع تصرف فوری اجرا شده و دادگاه می‌تواند حکم به رفع آثار ناشی از تصرف عدوانی بدهد.
برای طرح دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی، احراز مالکیت متصرف قبلی ملاک نبوده و صرف احراز تصرف عرفی خواهان، دادگاه را مکلف به صدور حکم رفع تصرف عدوانی و بازگشت آثار ناشی از تصرف می‌کند اما در دعوای کیفری، شرایط این گونه نیست و بر اساس ماده 690 قانون مجازات اسلامی، احراز مالکیت شاکی دعوا از ارکان اصلی طرح دعوای کیفری رفع تصرف عدوانی محسوب می‌شود.
دعوای تصرف عدوانی لزوما در مورد اموال غیر منقول مطرح می شود. مانند خانه و زمین. بنابراین، در مورد اموال منقول همچون خودرو امکان اقامه دعوای تصرف عدوانی وجود ندارد.
مرجع صالح برای اقامه دعوای تصرف عدوانی
مرجع صالح برای اقامه دعوای تصرف، دادگاهی است که مال غیر منقول در حوزه آن واقع شده است.
دعوی کیفری رفع تصرف عدوانی
تصرف عدوانی کیفری عبارت است از اخراج مال غیر منقول بدون رضایت مالک یا اجازه از طرف مالک توسط دیگری با علم به موضوع و از روی عمد. جرم تصرف عدوانی از جمله جرایم علیه اموال و مالکیت است که موضوع آن مال غیر منقول متعلق به دیگری است.
ارکان تشکیل دهنده جرم تصرف عدوانی
عنصر مادی جرم : عمل فیزیکی جرم تصرف عدوانی، اقدام به تصرف غیرقانونی املاک متعلق به دیگران است. هر اقدامی که در تسلط یا استیفای مالک از ملک با محدودیت یا خطر روبه‌رو شود، مصداق تصرف بوده و این تصرف می‌تواند هم با ایجاد آثار تصرف و هم به صورت عادی و بدون ایجاد آثار تصرف باشد.
به بیان دیگر، تصرف یک عمل عرفی بوده و شامل هر اقدامی می‌شود که مالکیت مالک را به خطر می‌اندازد. برای تحقق عنصر مادی جرم نخست اینکه مال باید مال غیرمنقول باشد و دوم اینکه متصرف یا مدعی، مالکِ ملک باشد. همچنین راضی نبودن مالک یا صاحب حق از تصرف دیگران نیز در این خصوص یکی از شرایط است.
عنصر قانونی جرم : ذیل ماده 690 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 به صراحت در خصوص جرم تصرف عدوانی به بیان شرایط و اوضاع احوال این جرم پرداخته است. در ذیل ماده 692 همان قانون به تصرف با قهر و غلبه اشاره کرده که باز هم مصداق همین جرم محسوب می‌شود.
عنصر معنوی جرم : قصد اضرار به غیر در این جرم باید احراز شود.
تفاوت رفع تصرف عدوانی در دادگاه حقوقی و کیفری
تفاوت در عنصر معنوی
اولین تفاوت تصرف عدوانی حقوقی و کیفری ، تفاوت در عنصر معنوی است . تصرف عدوانی کیفری ، یک عمل مجرمانه است . در مقاله جرم چیست گفته شد که هر جرم دارای سه عنصر قانونی ، مادی و معنوی است . از این رو در جرم تصرف عدوانی کیفری نیز باید این سه عنصر نیز وجود نداشته باشد . عنصر معنوی جرم تصرف عدوانی کیفری این است که کسی که اقدام به تصرف بی اجازه مال دیگری کرده است باید در این کار قصد داشته باشد و با علم از اینکه مال متعلق به دیگری است از آن به نفع خود استفاده کند ، در واقع وجود این عنصر برای تحقق جرم تصرف عدوانی ضروری است . این در حالی است که این عنصر در اقامه دعوی حقوقی از تصرف عدوانی ضروری نیست و اینکه نیت و قصد مرتکب چه بوده است فرقی ندارد.
احراز مالکیت
بر اساس قانون مجازات اسلامی ، برای ثبت شکایت کیفری از تصرف عدوانی احراز مالکیت ضرورت دارد . از این رو از دیگر فرق های تصرف عدوانی کیفری و حقوقی این است که تنها مالک یا نماینده قانونی او می تواند از متصرف عدوانی شکایت کیفری کنید . ولی برای اقامه دعوی حقوقی نیازی نیست که مالک حتما اقدام کند بلکه کسی که قبلا به صورت قانونی از ملک استفاده می کرده ( مثلا مستاجر ) نیز می تواند اقامه دعوی کند.
مرجع رسیدگی کننده
یکی دیگر از تفاوت های تصرف عدوانی حقوقی و کیفری ، تفاوت در مرجع رسیدگی کننده است . مرجع رسیدگی به تصرف عدوانی دادسرای حوزه وقوع مال است که با مراجعه به آن و پر کردن برگه شکواییه شکایت ثبت می شود اما مرجع رسیدگی کننده به تصرف عدوانی حقوقی دادگاه حقوقی حوزه وقوع مال است که با ارائه دادخواست حقوقی قابل طرح است.
